Harajatlar – bu kompaniyaning operatsiyalarini boshqarish uchun sarflangan resurslar. Ular turli toifalarga bo’linishi va biznesning moliyaviy sog’lig’ini tushunish uchun muhim ahamiyatga ega. Bu yerda biznesda keng tarqalgan harajatlarning asosiy turlari va ularning tavsifi keltirilgan:
1. Tovar qiymati (COGS):
- Tavsif: Mahsulotni ishlab chiqarish yoki sotib olish bilan bevosita bog’liq xarajatlar.
- Misollar: Xom ashyo, asosiy komponentlar, to’g’ridan-to’g’ri mehnat xarajatlari, etkazib berish, to’lovlar (ishlab chiqaruvchilarga).
2. Operatsion xarajatlar (OPEX):
- Tavsif: Kompaniyaning kundalik operatsiyalarini boshqarish bilan bog’liq xarajatlar.
- Misollar: Ijara to’lovlari, yordam dasturlari, ish haqi, ofis materiallari, marketing va reklama, huquqiy va buxgalteriya xizmatlari, sotuv komissiyalari.
3. Kapital xarajatlar (CAPEX):
- Ta’rif: Uzoq muddatli foyda keltiradigan aktivlarni sotib olish, yaxshilash yoki saqlashga sarflangan mablag’.
- Misollar: Binolar, uskunalar, transport vositalari, yer uchastkalari, intellektual mulk, patentlar.
4 .Amortizatsiya:
- Ta’rif: Uzoq muddatli moddiy aktivlarning qiymati vaqt o’tishi bilan ularning foydali muddati davomida taqsimlanadi.
- Misollar: Binolar, transport vositalari, mashinalar va asbob-uskunalar, amortizatsiya qilinadigan aktivlarning qiymati daromadlar bayonotida xarajat sifatida ko’rsatiladi.
5. Qarzning foizlari:
- Ta’rif: Qarzlar yoki kredit liniyalari bo’yicha to’langan faiz xarajatlari.
- Misollar: Biznes kreditlari, obligatsiyalar, ijara xarajatlari.
6. Soliqlar:
- Ta’rif: Davlat va boshqaruv organlariga to’lanishi kerak bo’lgan majburiy badallar.
- Misollar: Daromad solig’i, qo’shilgan qiymat solig’i (QQS), mulk solig’i, ish haqi bo’yicha soliq.
Boshqa mulohazalar:
- O’zgaruvchan xarajatlar: Sotuv yoki ishlab chiqarish hajmiga qarab o’zgarib turadigan xarajatlar. (Masalan, xom ashyo, sotuv komissiyalari)
- Sotib olish xarajatlari: Birgina xarajatlar yoki boshlang’ich xarajatlar. (Masalan, asbob-uskunalar sotib olish, dasturiy ta’minotni sotib olish)
- To’g’ridan-to’g’ri xarajatlar: Bevosita mahsulot yoki xizmat bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar.
- Bilvosita xarajatlar: Bevosita mahsulot yoki xizmat bilan bog’liq bo’lgan xarajatlar, odatda tepada yoki umumiy xarajatlar deb ataladi (Masalan, ijara, ma’muriy qo’llab-quvvatlash)
Xarajatlarni boshqarishning ahamiyati
Kompaniya xarajatlarini samarali nazorat qilish quyidagilar uchun muhimdir:
- Foydali marja: Xarajatlarni nazorat qilish sog’lom foyda marjasini saqlashga yordam beradi.
- Raqobatbardosh narxlanish: Xarajatlarni boshqarish kompaniyalarga o’z mahsulotlari va xizmatlari uchun raqobatbardosh narxlarni ta’minlashga imkon beradi.
- Moliyaviy barqarorlik: Xarajatlarni boshqarish pul oqimini va kompaniyaning moliyaviy sog’lig’ini yaxshilashga yordam beradi.
- Investitsiya jozibadorligi: Bilan chiqimlarni samarali boshqarish investorlar uchun kompaniyani yanada jozibador qiladi.
Kompaniyalar xarajatlarni baholash, tahlil qilish va kerak bo’lganda xarajatlarni kamaytirish uchun quyidagi strategiyalardan foydalanishlari mumkin:
- Byudjetlashtirish: Xarajatlarni rejalashtirish va kuzatish uchun batafsil byudjet yaratish.
- Xarajattahlili: Yuqori xarajatli sohalarni aniqlash va samaradorlikni oshirish uchun imkoniyatlar.
- Yetkazib beruvchilar bilan muzokaralar: Yetkazib beruvchilar bilan narx shartnomalari bo’yicha yaxshi shartlarni qo’lga kiritish.
- Jarayonlarni avtomatlashtirish: Qog’ozga asoslangan qo’l bilan bajarish ishlarini olib tashlash va samarali avtomatlashtirish strategiyalarini joriy etish.
- Bargaining Strength: Resurslar va xarajatlarni birlashtirish narxlarni pasaytirish uchun etkazib beruvchilar bilan savdo-sotiq kuchini yaratadi.
O’z xarajatlarini samarali boshqarish orqali kompaniyalar daromadliligi va uzoq muddatli barqarorligini oshirishi mumkinligiga ishonch hosil qiling.